Arızi Kazanç Nedir? Arızi Kazanç Nasıl Hesaplanır?

Günümüzde işletmelerinin muhasebeleştirme ve vergi beyannamesi süreçlerinde önlerine çıkan ve dikkat etmeleri gereken birçok madde vardır. İşletmelerin vergi beyannameleri hazırlarken karşılarına çıkan ilk unsur hangi kazançların hangi oranla vergiye tabi olduğudur. Gelir Vergisi Kanunu’nun ikinci maddesinde yedi kazanç gelir olarak kabul edilmiştir. 

Kanuna göre ticari kazançlar, zirai kazançlar, ücretler, serbest meslek kazançları, gayrimenkul sermaye iratları, menkul sermaye iratları, diğer kazançlar ve iratlar vergiye tabi olan gelirler olarak kabul edilmiştir. Arızi kazançlar ise maddenin sonunda geçen diğer kazançların içinde sayılır. Peki, arızi kazanç nedir? Vergilendirilmesi nasıl olur?

Arızi Kazanç Ne Demek?

Arızi kelimesinin kelime anlamı “geçici ve sonradan olan”dır. Yani kelimenin anlamından da anlaşılabileceği üzere devamlılık arz etmeyen kazançlar arızi kazanç olarak kabul edilir. Diğer kazanç çeşitleri devamlılık gösterirken arızi kazançlar geçicidir. Belli bir düzeni yoktur. Arızi kazanca dair detaylar Gelir Vergisi Kanunu’nun 82. maddesinde verilmiştir.

Arızi Kazanç Örnekleri

193 sayılı Gelir Vergisi Kanunu’nun 82. maddesinde arızi kazançlar altı bent hâlinde sayılmıştır. Bu kazançlar: 

• Geçici olarak ticari işletmelerin yürütülmesinden ya da buna benzer yapılan yardımlardan doğan kazançlar: Devamlılık arz etmeyen, geçici yardımlarla kazanılan gelirler arızi kazanç sayılır. 
• Ticari veya zirai kazanç sağlayan işletmedeki faaliyetlerin durdurulması veya terk edilmesi, hiç başlanılmamasından; ihale, artırma, eksiltmelere dâhil olmamaktan doğan kazançlar: İşletmelerin faaliyete kapatılması, yeni işletme açmamak ya da ihalelere dâhil olmamak üzere verilen tazminat kazançları arızi kazançlar arasındadır.
• Gayrimenkul tahliyesinden veya devrinden doğan kazançlar: Devren verilen gayrimenkullerin beraberinde getirdiği müşteri çevresi ve benzeri olanaklar için ödenen bedelden doğan kazançlar burada sayılır. 
• Geçici olarak yapılan meslekler dolayısıyla kazanılan hasılat: Serbest meslek faaliyetleri çerçevesindeki gelirler arızi kazanç sayılır. Sermayeden çok şahsi bilgi birikimine ve emeğine dayanan meslek faaliyetleri serbest meslek faaliyeti sayılır. Bu işlerin ticari niteliği yoktur. Gelirleriyse serbest meslek kazancı sayılır. 
• Gerçek usulde vergi mükelleflerinin terk ettikleri işlerde sonradan doğan kazançlar: Terk edilen işte sonradan muaccel olan bir alacağın varlığı hâlinde tahsil edilen alacaktan doğan gelirler arızi kazanç olarak kabul edilir. 
• Dar mükellefiyete tabi olanların ilgili kanunun 45. maddesinde sayılan işlerden arızi olarak ettikleri kazançlar: Buna göre dar mükellefiyete tabi olanların Türkiye ile yabancı ülkeler arasında ulaştırma işinden edinilen kazançlar arızi kazanç olarak öngörülmüştür. 
• Örneğin serbest meslek mensubu uzman bir kişinin bir kereye mahsus olarak bir programda hizmet sözleşmesi olmaksızın sunum gerçekleştirmesi ve bu sunumdan gelir elde etmesi arızi kazanç olarak nitelendirilebilir.

Hangi Kazançlar Arızi Kazanç Değildir?

Gelir Vergisi Kanunu’nda sayıldığı üzere yedi farklı gelir çeşidi bulunmaktadır. Arızi kazançlar, yedi gelir çeşidinden diğer gelir ve iratların içinde kabul edilmiştir. Kalan altı gelir ise arızi kazanç sayılmaz:

• Ticari Kazançlar: Her türlü ticari ve sınai faaliyetten doğan kazançlar.
• Zirai Kazançlar: Her türlü zirai faaliyetlerden elde edilen hasılat.
• Ücretler: Düzenli olarak çalışılan işlerden elde edilen kazançlar.
• Serbest Meslek Kazançları: Kişiliğin, eğitimin ön planda olduğu, ticari sayılmayan faaliyetlerden elde edilen kazançlar. 
• Gayrimenkul Sermaye İratları: Gayrimenkullerin kiraya verilmesinden elde edilen kazançlar.
• Menkul Sermaye İratları: Kâr payı, faiz gibi gelirler.

Bu gelirlerin ortak noktası düzenli bir kazanç sağlıyor olmalarıdır. Arızi kazançların belli bir düzeni yoktur. Arızi kazançlar, istisnai bir gelir örneği teşkil eder. Örneğin kişi, bir takvim yılı içerisinde bir dairenin satılmasına aracılık ederek bundan kazanç elde ettiyse bu bir arızi kazançtır. Ancak aynı kişi bir takvim yılı içerisinde birden fazla dairenin satılmasına aracılık ettiyse bu arızi kazanç olmaktan çıkar.

Arızi Kazanç Hesaplama Nasıl Yapılır?

Arızi kazancı hesaplamak için safi arızi kazancı hesaplamak gerekir. 193 Sayılı Gelir Vergisi Kanunu’nun 82. maddenin son fıkrasında bu hesaplamanın nasıl yapılması gerektiği açıklanmıştır. Buna göre safi arızi kazanç:

• Kanunda geçen ve yukarıda bahsedilen ilk bentteki kazancı sağlamak için yapılan giderlerin hasılattan düşülmesiyle,
• İki, üç, dört ve beşinci bentlerde yazılı işlerden elde edilen hasılattan, belgelemek kaydıyla, yapılan giderlerin düşürülmesiyle,
• Altıncı bent içinse 193 sayılı Gelir Vergisi Kanunu’nun 45. maddesinin uygulanmasıyla hesaplanır. 

Arızi Kazanç Vergi Oranı Ne Kadardır?

Arızi kazançlar, Gelir Vergisi Kanunu’na dâhil olduğu için arızi kazanç vergilerinin oranını bulmak için gelir vergisi oranlarına bakmamız gerekir. Gelir oranları, her yıl açıklanan Gelir Vergisi Tarifesi ile belirlenir.

2024 için açıklanan gelir vergisi tarifesine göre:

• 110.000 Türk Lirası’na kadar olan kısım için %15,
• 110.001 Türk Lirası ile 230.000 Türk Lirası arası için %20
• 230.001 Türk Lirası ile 580.000 Türk Lirası arası için %27
• 580.001 Türk Lirası ile 3.000.000 Türk Lirası arası için %35
• 3.000.001 Türk Lirası ve üzeri için %40 olarak belirlenmiştir.

Gelir Vergisi Tarifesi her yıl güncellendiği için kontrol etmekte fayda vardır. Ayrıca az sonra bahsedeceğimiz istisnaların da vergi hesaplarken göz önünde bulundurulması önemlidir. 

Arızi Kazanç İstisnası Nedir?

193 sayılı Gelir Vergisi Kanunu’nun 82. maddesinin devamında kanun maddesine istisna olan kazançlar sıralanmıştır. Buna göre:

• Bir yılda yukarıdaki ilk dört maddede yazılmış olan kazançlar toplamının (henüz başlamamış olan ticari, zirai veya mesleki bir faaliyete hiç girişilmemesiyle ihale, artırma ve eksiltmelere iştirak edilmemesi karşılığında elde edilen kazançlar hariç) 2024 itibarıyla 200.000 TL’lik kısmı gelir vergisine tabi değildir.

Usulde ise mükelleflerin terk ettikleri işlerde sonradan doğan alacaklar ve kazançlar istisnanın dışındadır. Aynı şekilde Türkiye ile yabancı ülkeler arasında ulaştırma faaliyetlerinden edinilen kazançlar da bu istisnanın içine dâhil edilmiştir. 

Arızi Kazanç Beyannamesi Nasıl Hazırlanır?

Gelir Vergisi Beyannamesi’nin nasıl hazırlanması gerektiği Gelir Vergisi Kanunu madde 85’te açıklanmıştır. Maddeye göre sayılan yedi gelir türünün aksine bir hüküm olmadığı sürece yıllık zaman dilimi içinde vergi beyannamesi verilmesi zorunludur. Bahsedilen 200.000 TL’lik sınırın altında kalan durumlar için beyanname verilmesine gerek görülmemiştir.

Hazır beyan sistemi aracılığıyla hazırlanmasında beyana tabi gelirleri diğer kazanç ve iratlar, menkul sermaye iratları, gayrimenkul sermaye iratları veya ücretten oluşan vergi mükellefleri; Hazır Beyan Sistemi sitesi, İnteraktif Vergi Dairesi’nden 7/24 vergi beyanında bulunabilir.

Kurumdan alınacak beyanname formunda kazanç türü ve miktarı, mükellefin ilgili bilgileri doldurulmalıdır. Ardından beyanname ilgili vergi dairesine elden ya da çevrim içi sistem üzerinden teslim edilmelidir. 

Münferit beyanname sistemindeyse dar mükellefiyete tabi olan mükelleflerin yıllık vergi beyannamesinde bildirmek zorunda olmadığı gelirlerden, vergisi tevkif şeklinde alınmamış olanların bildirilmesi söz konusudur. Münferit beyannameye tabi olan arızi kazançlar şu şekildedir:

• Gayrimenkullerin elden çıkarılmasıyla doğan kazanç ve iratlar,
• Menkul malların elden çıkarılmasıyla doğan hak ve kazançlar,
• Ticari ve zirai bir işletmenin faaliyetinin durdurulması ya da terk edilmesi karşılığındaki kazançlar,
• Arızi olarak yapılan ticari işlerden kazanılan iratlarla serbest meslek faaliyetleri dolayısıyla edinilen kazançlarla birlikte dar mükelleflerin Gelir Vergisi Kanunu madde 45’te geçen işlerin arızi olmasıyla edilen kazançlar belirlenen Vergi Dairelerine Münferit Beyanname ile bildirilmelidir. 

Şirketinizin Vergilendirme Süreçlerinde Mükellef Yanınızda!

Mükellef olarak Türkiye’nin her yerinde şirket kurmanıza, şirketinizi yönetmenize ve büyütmenize yardım ediyoruz. Sadece Türkiye değil Amerika ve İngiltere’de de şirketinizin kuruluş, muhasebeleştirme ve vergi sürecinde sizinleyiz. Profesyonel ekibimizle şirketiniz için uçtan uca çözümler sunuyoruz. Şimdi üye olun, hayallerini gerçeğe dönüştüren mutlu Mükellef üyeleri arasına katılın!